Nieuwe bouwcultuur meer dan andere materialen en productieprocessen
Op vrijdag 7 juli wonnen de architectenbureaus Studio Nauta & Mulder Zonderland de ontwerpprijsvraag ‘Biobased en natuurinclusief bouwen op de Nieuwe Veemarkt in Zwolle’. De jury noemde het in haar juryrapport ‘een integraal en uitgebalanceerd plan, dat weloverwogen aandacht geeft aan elk van de vele uitdagingen waar de Veemarkt voor staat’. Wethouder Gerdien Rots van de gemeente Zwolle gaf aan de intentie te hebben het plan te willen realiseren.
De Nieuwe Bouwcultuur gaat om meer dan alleen het bouwen van huizen ‘of dingen van hout of steen’, zei Rijksadviseur voor de fysieke leefomgeving Jannemarie de Jonge voorafgaand aan de bekendmaking van de prijswinnaars. ‘Het gaat ook over het bouwen van landschappen, van samenlevingen.’ En dat is precies wat het ontwerp De Nieuwe Veenmarkt doet. Het idee berust op drie pijlers, vertelt Jan Nauta: “De eerste is een integrale omgeving tussen natuur en stad om mens, plant en dier bij elkaar te brengen. De tweede is toegankelijkheid: we willen een gezonde stad maken die toegankelijk is (en blijft) voor iedereen. Dat heeft onder andere te maken met blijvende betaalbaarheid. De derde is het elimineren van zoveel mogelijk CO2 door vol in te zetten op hernieuwbare bouwmaterialen en een positieve energiebalans.”
Het team heeft een ontwerp gemaakt dat fundamenteel helpt bij het behalen van de Parijse doelen, zegt Nauta. “Daarbij kijken we niet alleen naar materiaalgebruik, maar ook naar bijvoorbeeld energiegebruik en het productieproces: hoe maak je het? Hoe zorg je voor een stille bouwplaats? En hoe krijg je materialen zowel lokaal als van iets verder op een goede manier naar de plek?”
Mens als onderdeel ecologische structuur
Het plan is een natuurlijke aansluiting op de stedelijke structuur van de naastgelegen wijk Kamperpoort. “Die wijk kent een typologie van straatjes en pleintjes waar je doorheen kan dwalen. Dat zie je in ons plan terug”, zegt Jan Maarten Mulder. “Met het verschil dat ons plan veel groener is. 39 procent is onbebouwd. Er is volle grond waar bomen en planten kunnen groeien, waar vogels en dieren kunnen nestelen en waar kinderen kunnen spelen en graven. En er zijn meanderende, autovrije routes.” In een toelichting prees Rijksbouwmeester Francesco Veenstra “deze ecologische structuur als volwaardige bijdrage aan wijkontwikkeling waar de mens onderdeel van is.”
Opzetten integraal team
Meteen nadat Mulder Zonderland en Studio Nauta het idee hadden opgevat mee te doen aan de prijsvraag, dachten ze na over het opzetten van een integraal team, “om op alle onderdelen het beste antwoord te geven en een zo realistisch en ambitieus mogelijk plan neer te zetten”, vertelt Mulder. Het is ook een van de aspecten waar de prijsvraag aan moet bijdragen, gaf Francesco Veenstra aan tijdens de bijeenkomst in de Zwolse Spoorzone. “Vroeger lag er een sterke focus op ontwerpende partijen, tegenwoordig is het veel meer samenwerking met constructeurs, installateurs, ecologen en bewoners.”
Onder meer een ecoloog, een bouwer, een ontwikkelaar en een ingenieur maakten vanaf het begin deel uit van het team. “Die laatste zodat we met zo min mogelijk materiaal een zo robuust mogelijke draagstructuur kunnen ontwikkelen”, legt Mulder uit. “De hele biobased keten staat nog in de kinderschoenen, waardoor het de schaalvoordelen van fossiele bouwmaterialen, zoals beton en kalkzandsteen, nog niet heeft. Om het financieel haalbaar te krijgen moeten we daarom echt heel erg ons best doen om het zo efficiënt mogelijk in elkaar te krijgen van A tot Z, ook in de exploitatie.”
Uitdagingen
De zoektocht naar een optimale balans tussen haalbaarheid en kwaliteit was een van de meest uitdagende aspecten van het ontwerpproces, zegt Nauta, “net als het leggen van verbindingen tussen verschillende uitdagingen. We kunnen niet alleen maar biobased bouwen. Er zijn zoveel uitdagingen op dit moment: op het gebied grondstoffen, natuurinclusiviteit, circulariteit en energie, maar ook als je kijkt naar sociale thema’s als inclusiviteit en kansengelijkheid. We moeten niet bang zijn om ambities te stapelen en de complementaire relaties tussen deze onderwerpen zien te vinden.”
Een voorbeeld daarvan is het introduceren van Community Land Trust (CLT) in het plan: een gemeenschapsgerichte organisatiestructuur met als doel betaalbare huisvesting en gemeenschapsontwikkeling te bevorderen. “Woningen betaalbaar maken is één ding, maar door een deel van die woningen uit de sfeer van speculatie te houden, kunnen we die betaalbaarheid ook blijvend garanderen”, zegt Nauta. De CLT zorgt ook voor een duidelijke koppeling tussen bewoners en de grondstoffentransitie. “Bouwen met hernieuwbare biobased materialen levert nieuwe onderhoudscycli op. Een houten shingle gevel moet bijvoorbeeld elke dertig jaar vervangen worden. Via de CLT kunnen we een koppeling maken tussen de bewoners en een bos waar die houten shingles vandaan kunnen komen. Een andere koppeling willen we maken met de landbouw die ook voor een enorme transitieopgave staat, bijvoorbeeld voor de productie van natuurlijke isolatiematerialen als vlas en hennep.”
Innovaties en bijzondere vondsten
De integrale aanpak van bewezen oplossingen, met als onderdeel de houtleemvloer en het flatpack-systeem, zijn volgens Mulder en Nauta de meeste innovatieve onderdelen van het ontwerp. Mulder: “Met prefabricage kunnen we de negatieve impact van de bouwfase enorm minimaliseren. Wij hebben gekozen voor een flatpack-systeem, waarbij we gevels en wanden in de fabriek prefabriceren met kozijnen, glas, isolatie, waterleiding en elektra. Die ‘platen’ zetten we op de bouwplaats in elkaar. Het formaat wordt zo gekozen dat we veel elementen tegelijkertijd kunnen vervoeren, het in elkaar zetten gaat snel én we behouden maximale ontwerpvrijheid. Daarnaast maken we gebruik van constructieve wanden van verlijmd hout met een overspanning van massieve houten balken waarin leem wordt gestampt. Dat zorgt voor massa, en daarmee voor het opslaan van warmte of koeling, goede akoestiek en een goede brandveiligheid. Het ziet er heel mooi uit. En bij sloop kan het gewoon weer de grond in, want zowel het massieve hout als het leem is onbewerkt.”
Struikelblokken
Struikelblokken om het plan daadwerkelijk te kunnen realiseren, zijn er volgens Jan Nauta niet.
“Juist omdat we vanaf het begin heel kritisch geweest zijn op de haalbaarheid, bijvoorbeeld door een businesscase op te stellen. En bij de doorontwikkeling helpt het dat iedereen die betrokken is, heeft bijgedragen aan de wortels van het project. Het scheelt ook dat de gemeente altijd onderdeel is geweest van het proces.” Als het aan het team ligt, is het De Nieuwe Veenmarkt de lat voor de hele verdere ontwikkeling van het IJsselhallenterrein. Nauta: “Wij willen aantonen dat het kan: biobased, natuurinclusief, andere soorten eigendomsstructuren, die blijvende betaalbaarheid door het opzetten van een coöperatie. Hoe eerder we dat bewijs gewoon hard kunnen leveren, hoe beter voor de bredere ontwikkeling. Wij laten zien dat de stap naar een nieuwe bouwcultuur meer is dan alleen de stap naar andere materialen en productieprocessen.”
Leg verbindingen
Het plan is daarmee ook een voorbeeld voor en een bijdrage aan de opgave waar Nederland voor staat, zegt Nauta. “De afgelopen jaren lag de focus in Nederland op een kwantitatieve aanpak van de wooncrisis. En niet zozeer op een inhoudelijke of een kwalitatieve. Er wordt vaak voorbijgegaan aan de enorme economische kans die er ligt om juist nu, ten tijde van grote vraag, in te zetten op innovatie en daarmee op het toekomstbestendig maken van de vervuilende bouwketen. Denk aan Denemarken die in de energiecrisis van de jaren 70 aan de slag gingen met windenergie en nu de grootste windturbinefabrikant ter wereld is.”
Nauta en Mulder denken dat hun plan een belangrijke aanvulling is op de impuls die minister De Jonge heeft gegeven aan de bouwsector. “Het signaal is vooral: je kunt niet maar één ding doen, zoals alleen maar betaalbare woningen maken, we schuiven dan te veel problemen vooruit. Naast de grondstoffentransitie moeten inclusiviteit, kansengelijkheid, de energietransitie en de circulaire economie centraal staan in de Nieuwe Bouwcultuur, waarbij architectonische kwaliteit de ruggengraat vormt voor de broodnodige lange horizon. Dat is wat we hier proberen te illustreren. En straks willen waarmaken.”
Prijsvraag Zwolle
De Ontwerpprijsvraag biobased en natuurinclusief bouwen op de Nieuwe Veemarkt in Zwolle is de tweede prijsvraag binnen het programma Een nieuwe bouwcultuur, waarmee het College van Rijksadviseurs biobased en natuurinclusief bouwen wil stimuleren. Doel van dit initiatief is om vernieuwing en versnelling samen te laten vallen met de verduurzaming en verfraaiing van de woningbouw, waarbij de bouw in balans is met zijn natuurlijke omgeving.
Team
Het ontwerp is gemaakt door Studio Nauta & Mulder Zonderland i.s.m. Schipper Bosch, Solid Timber, Studio Joost Emmerik, Treetek, DWA, BC Materials en And The People.