Nu werken aan de talenten van de plek

De energie-intensieve industrie speelt een belangrijke rol in de transitie naar een klimaatneutrale, circulaire en schone economie; ze beslaat veel ruimte, verbruikt grote hoeveelheden energie en gebruikt grondstoffen die van plekken over de hele wereld moeten komen. Nederland heeft te maken met schaarstes aan ruimte, duurzame energie en zoet water, en dat zal in de toekomst alleen maar meer worden. Hierdoor kunnen alle huidige economische activiteiten niet op dezelfde manier doorgaan. Dit vraagt om scherpe keuzes die gepaard gaan met complexe afwegingen. Een ruimtelijke benadering kan helpen om in beeld te brengen welke activiteiten op welke plekken op de lange termijn het meest logisch zijn, en te sturen op de ruimtelijke condities die de activiteiten mogelijk maken

De inzichten in deze publicatie geven inspiratie voor het ruimtelijk nadenken over de economie en bieden concrete handvatten voor hoe er nu al gewerkt kan worden aan de condi­ties voor de industrie van de toekomst.

Ontwerpend onderzoek naar drie energie-intensieve clusters

De inzichten zijn gebaseerd op ontwerpend onderzoek naar drie energie-intensieve industrieclusters: de staalindustrie, de petrochemie en de glastuinbouw. In de publicatie ‘De economie van de toekomst begint bij de delta’ [linken] laat het CRa zien dat de transitie naar een klimaatneutrale en circulaire economie ook een ruimtelijke opgave is. De publicatie eindigt met een aantal denkrichtingen voor een nieuwe ruim­telijke logica voor de economie van de toekomst. Om te verkennen welke ruimtelijke keuzes er gemaakt moeten worden, heeft het CRa ontwerpend onderzoek laten doen naar drie energie-intensieve industrieclusters: staal in het Noord­zeekanaalgebied, petrochemie in de Rotterdamse haven en glastuinbouw.

Het doel was om met het onderzoek meer inzicht te krijgen in hoe de clusters ruimtelijk en systemisch in elkaar zitten, hoe ze zouden kunnen verduurzamen naar de toekomst toe, tot welke keuzes dat leidt en wat handvatten zijn om hierover een beter onder­bouwd gesprek te kunnen voeren met maatschappij en politiek. Het doel was niet om dé systeemoplossing te vinden waarin alles klopt, of om een pleidooi te houden voor behoud of afbouw van de betreffende industrie. Ook worden er in de onderzoeken geen plannen of ontwerpvoorstellen voor de gebieden gedaan.

Vijf ruimtelijke inzichten voor de klimaatneutrale en circulaire industrie

Het ontwerpend onderzoek heeft inzichten opgeleverd die relevant voor ministeries en andere overheden die aan verschillende (nationale) opgaven werken, zoals de verduurzaming van de industrie, de energietransitie en de circulaire economie. Maar ze raken ook aan andere thema’s, zoals grondstoffen, waterveiligheid, waterbeschikbaarheid en gebouwge­bonden agroproductie. De inzichten bevinden zich veelal juist op het snijvlak van verschillende sectorale (ruimtelijke) opgaven.

1. Keuzes op de korte termijn hebben een gedragen visie voor de lange termijn nodig

Om richting te geven aan de transitie naar een klimaatneutrale, circulaire en schone industrie moeten we als Nederland eerst weten waar we naartoe willen. Wat willen we met onze economie, hoe kan de economie bijdragen aan het welzijn van de samenleving? Een gedragen visie helpt bij het goed onderbouwd keuzes maken en prioriteiten stellen. De Nota Ruimte en de Nationale Programma’s en trajecten die zich bezig houden met energie, industrie, (circulaire) economie, infrastructuur en gezondheid vormen hier de belangrijkste bouwstenen voor.

2. Het is noodzakelijk om de ruimtelijke condities voor de industrie van de toekomst nu al te beschermen, stimuleren en ontwikkelen

Het ontwikkelen van een langetermijnvisie op de economie is een tijdrovend proces en gaat gepaard met complexe afwegingen. Met het werken aan de ruimtelijke condities voor de economie van de toekomst kan nu al worden begonnen. In het ontwerpend onderzoek komen verschillende ‘talenten’ van plekken naar voren, die belangrijke kwaliteiten zijn voor de industrie van de toekomst. Denk aan de robuustheid van het watersysteem, multimodale connectiviteit, de beschikbaarheid van energie en het lokale ecosysteem. 

3. Triage helpt bij het prioriteren bij schaarste

Er liggen veel kansen voor de economie van de toekomst. Er wordt op dit moment alleen te weinig gedaan om deze te verzilveren. Door niet actief te kiezen ontstaat het risico dat juist hetgeen we willen behouden, verdwijnt. Maar hoe kom je tot keuzes? Starten vanuit maatschappelijke waarden en doelen kan daarbij helpen. Het denken in termen van triage biedt een aanzet voor het voeren van het maatschappelijk en politiek gesprek over de te maken keuzes.

4. Gebiedsgericht denken geeft richting aan publieke investeringen

Bij het subsidiëren van de verduurzaming van de industrie gaat het vaak over de vraag of dat geld naar specifieke bedrijven moet gaan of niet. In plaats daarvan zou de focus moeten worden verbreed door de investeringen te richten op de ruimtelijke condi­ties in gebieden en de potentie daarvan voor de toekomstige klimaatneutrale, circulaire industrie. Door te investeren in het ruimtelijk en economisch ecosys­teem van een gebied, profiteren bedrijven van gebiedsgerichte investeringen (bijvoorbeeld versterking van energienetwerken of verbetering van de bereikbaarheid) maar blijven publieke investeringen in publieke handen, ook wanneer een bedrijf besluit te vertrekken.

5. Het Rijk is voortrekker bij investeringen in het publiek welzijn van de toekomst

De inzet van schaarse ruimte en middelen is een maatschappelijk vraagstuk. Door te investeren in het maatschappelijk welzijn voor de lange termijn kan de overheid (opnieuw) een actieve, initiërende en investerende partij worden in het economisch domein. Met de instrumenten die de overheid tot haar beschikking heeft, kan ze de condities scheppen die de transitie naar een klimaatneutrale en circulaire economie versnellen. In het verleden heeft de overheid vaker dit soort grote investeringen gedaan. Denk aan publieke werken zoals de Delta­werken en de aanleg van het gasnetwerk. Of recenter, de aanleg van de Tweede Maasvlakte. Dat toekomstgericht denken en handelen hebben we nodig voor de grote uitdagingen waar we als land voor staan.

Handelingsperspectief in de transitiefase

Het koppelen van een langetermijnvisie aan keuzes in het nu, schept helderheid én voorspelbaarheid over de richting van beleid en maakt de keuzes die vervolgens in de periode van de transitie genomen moeten worden, navolgbaar. Nederland zit middenin de transitiefase en die zal ook nog wel even voortduren. Handelingsper­spectief is onmisbaar om bedrijven mee te krijgen in de transitie. Door als overheid daadwerkelijk te starten worden vervolgens ook weer lessen geleerd die de transities gaandeweg zullen verrijken en als het goed is ook helpen versnellen.